Edukacja językowa dzieci ma swoją wyraźną specyfikę. Ze względu na cechy rozwojowe dzieci nauka języka obcego powinna być ukierunkowana głównie na rozwój sprawności rozumienia ze słuchu i naukę słownictwa. Na tym poziomie nauczania ważniejszy jest sposób pracy niż jej wymierny efekt, co nie zawsze spotyka się ze zrozumieniem rodziców. Nauka nie ma charakteru systematycznego, jest to raczej osłuchiwanie się z językiem, budowanie pozytywnej motywacji i stwarzanie podstaw pod przyszłą, bardziej systematyczną pracę nad językiem. Rodzice niejednokrotnie stają przed dylematem, kiedy ich pociecha powinna rozpocząć naukę języka obcego. Czy będąc w wieku przedszkolnym, dziecko jest na tyle dojrzałe, aby uczestniczyć w takich zajęciach? Przeglądając literaturę dotyczącą tego tematu, można się spotkać z dwoma, zgoła odmiennymi, stanowiskami. Część autorów stanowczo odradza naukę języka obcego metodami komunikacyjnymi, jeśli dziecko nie zakończyło procesu nabywania systemu fonetyczno-fonologicznego, tzn. nie realizuje prawidłowo głosek w języku macierzystym. Dominujący jest jednak pogląd, że skuteczność uczenia się języka jest tym większa, im młodsze dziecko będzie miało kontakt z językiem obcym, tym większe są jego szanse na władanie nim jak własnym. Rośnie liczba argumentów przemawiających za rozpoczęciem nauki języka obcego w przedszkolu. Dlaczego warto się uczyć drugiego języka od najmłodszych lat?
1) W tym okresie życia charakterystyczna jest plastyczność narządów artykulacyjnych, dzięki czemu dziecko ma możliwość wyartykułowania większości poznawanych obcojęzycznych dźwięków i słów, co zdecydowanie ułatwia przyswajanie języka obcego. Dzieci przedszkolne mają wyjątkowe zdolności intonacyjno-artykulacyjne i dlatego w tym wieku istnieje możliwość nauczenia się bezbłędnej wymowy.
2) Nauka w tym czasie odbywa się głównie przez zabawę, dzięki czemu umysł dziecka jest stymulowany w naturalny sposób. Poznawanie nowego języka ułatwiają takie cechy osobowości dziecka, jak: ciekawość świata, otwartość, rozwinięta wyobraźnia, spontaniczność, zdolność szybkiego przyswajania wiedzy, efektywne uczenie się przez ruch i wszystkie zmysły.
3) Jedynie w okresie przedszkolnym dziecko jest w stanie opanować umiejętność komunikacji w języku obcym w sposób naturalny. Badania wykazały, że po roku nauki w przedszkolu dwujęzycznym dzieci były w stanie zrozumieć większość pytań nauczyciela, a dzieci wieku czterech lat potrafiły skutecznie przyswoić sobie język w krótkim czasie. Mówi się, że przyswajanie języka przed siódmym rokiem życia umożliwia poznanie gow najbardziej naturalny sposób. Co więcej, język zostanie zakodowany w prawej półkuli mózgowej, a zatem dokładnie tam, gdzie nasz język ojczysty. Natomiast po ukończeniu siódmego roku życia to lewa półkula będzie odpowiadała za posługiwanie się językiem obcym. Tym samym, będzie on mniej intuicyjny, a bardziej logiczny, związany z nauką reguł i słówek. Podobnie rzecz ma się z akcentem, który stwarza wiele problemów. Im wcześniej dzieci przyzwyczają się do brzmienia i dźwięku języka, tym lepiej. Dzieciw wieku przedszkolnym bardziej przyswajają język, niż świadomie się go uczą. Nie zastanawiają się nad jego użyciem, nie myślą, czy to, co zamierzają powiedzieć, będzie poprawne gramatycznie. Nie myślą o języku, one język „czują”.
4) Specjaliści twierdzą, że w przypadku prawidłowo rozwijających się dzieci nauczanie dwujęzyczne gwarantuje im uzyskanie porównywalnych, jeśli nie równych, kompetencji w obu językach.
5) Badania dowodzą, że odpowiednio prowadzona nauka języka nowożytnego w wieku przedszkolnym ma pozytywny wpływ na rozwój innych sprawności intelektualnych dziecka. Doświadczenie wczesnej konfrontacji z językiem innym niż język domu rodzinnego i najbliższego otoczenia z reguły wpływa bardzo stymulująco na rozwój językowy, emocjonalny, poznawczy i społeczny dziecka. Ma ono nad innymi przewagę w zakresie kreatywnego myślenia, potrafi lepiej analizować swoją wiedzę oraz kontrolować procesy przetwarzania informacji językowej.
6) Dzięki nauce języków możliwy jest transfer doświadczeń, czyli przenoszenie zdobywanej wiedzy i doświadczeń na inny, nowy materiał. Transfer polega na zastosowaniu zdobytych już umiejętności w odmiennych sytuacjach, np. nawiązanie kontaktu z dzieckiem obcojęzycznym na wakacjach, poproszenie o konkretną rzecz w sklepie za granicą.
7) Poznawanie języka obcego w tym wieku pozwala wytworzyć w dziecku motywację do nauki języków obcych w przyszłości oraz pobudza zainteresowanie innymi kulturami i ludźmi.
W okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym uczenie się drugiego języka zbliżone jest do przyswajania języka ojczystego, z którym dziecko najpierw osłuchuje się bez konieczności mówienia. Należy zatem zapewnić dzieciom możliwość słuchania języka obcego i rozwijania podstawowej sprawności – rozumienia tekstu słuchanego. Nauczanie języka obcego podlega metodom, formom i technikom pracy stosowanym powszechnie w edukacji przedszkolnej, takim jak:
Zasada poglądowości. Prezentowane treści nauczania powinny dotyczyć najbliższego otoczenia, rodziny, zainteresowań dziecka, zabawek, zwierząt, liczebników, kolorów.
Uczenie polisensoryczne. Zjawisku uczenia się polisensorycznego przypisuje się silny wpływ na skuteczność przyswajania języka obcego przez dzieci. Gdy w proces uczenia się zaangażowanych jest wiele zmysłów, uwidacznia się udział analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno-ruchowego. Wielozmysłowa stymulacja, polegająca na zastosowaniu różnorodnych bodźców akustycznych, wizualnych, kinestetycznych i rytmicznych, intensywnie wspiera naukę języka zarówno ojczystego, jak i obcego, ponieważ sprzyja utrwalaniu się powiązań między informacjami, które dziecko odbiera wszystkimi zmysłami.
Zasada dostosowania treści edukacyjnych do poziomu rozwojowego dzieci. Nauczanie dzieci przedszkolnych będzie skuteczne, gdy w tym procesie uwzględnimy ich cechy rozwojowe. Przy planowaniu zajęć należy pamiętać, że dzieci w wieku przedszkolnym mają ogromną potrzebę ruchu, a dominującą i najbardziej naturalną formą ich aktywności jest zabawa. Dlatego też nauka języka powinna się odbywać właśnie przez specjalnie zaplanowane zabawy ruchowe, muzyczne, plastyczne, konstrukcyjne czy teatralne. W okresie wczesnego i średniego dzieciństwa dzieci charakteryzują się przede wszystkim myśleniem konkretnym i pamięcią mechaniczną, co oznacza, że nauka powinna wiązać się z konkretnymi przedmiotami i sytuacjami. Wprowadzane słownictwo powinno dotyczyć nazw przedmiotów i osób, prostych poleceń i zwrotów. Formalna nauka gramatyki jest na tym etapie niecelowa. Nieumiejętność pisania i czytania sprawia, że nauczyciele muszą się skupić na oswajaniu dzieci z językiem oraz na doskonaleniu wyraźnego mówienia. W tym zakresie bardzo pomocne jest czytanie wierszyków lub śpiewanie piosenek. Przez własne zaangażowanie – wspólny śpiew, taniec czy pokazywanie ruchów związanych z treścią piosenki – nauczyciel motywuje dzieci do działania i nauki. Inne ciekawe metody pracy to m.in.: historyjki obrazkowe, kalambury, gry typu memory, domino językowe (obrazkowe), rymowanki, wierszyki, tworzenie zwięzłych dialogów zabawnych postaci.
Zasada stopniowania trudności, zwana też metodą małych kroków, zakłada taką organizację treści nauczania, by były one początkowo związane z kręgiem zainteresowań najbliższych dziecku, tj. zabawki, dom, rodzina, i prostymi sytuacjami komunikacyjnymi. Następnie zakres poruszanych zagadnień jest stopniowo poszerzany o tematy z dalszego otoczenia: miejscowość, pory roku, zwierzęta, emocje.
Zasada trwałego przyswojenia wiedzy przez dzieci. Małe dzieci, choć szybko zapamiętują informacje, równie szybko je zapominają. Nie są też w stanie utrzymać koncentracji przez dłuższy czas. Oznacza to, że skuteczne nauczanie wymaga wielokrotnych powtórzeń, które powinny być dla dzieci jak najbardziej atrakcyjne. Przydatne jest częste wykonywanie piosenek, wierszyków i rymowanek oraz stosowanie powtórzeń w różnych formach, np. polecenia typu: Wymień kolory tęczy, Wymień kolory ubrań, które masz na sobie. Poszczególne zadania i ćwiczenia muszą być krótkie, ponieważ dzieci szybko czują się znużone. Niezbędne są też częste zmiany rodzaju aktywności oraz wykorzystywanie różnych bodźców podtrzymujących uwagę, takich jak obraz, dźwięk, ruch. Potrzebne jest stałe powracanie do już poznanego słownictwa. Dzieci w wieku przedszkolnym odczuwają potrzebę sterowania własną aktywnością i podejmowania działań dopiero wtedy, gdy czują się do tego gotowe. Dlatego nie można zmuszać dziecka do mówienia, jeśli samo tego nie chce. Warto skłaniać dzieci do powtórzeń grupowych, w których czują się bezpiecznie. Dzieci nabiorą ochoty do mówienia, jeśli nauczyciel nie będzie wskazywać błędów, lecz kilka razy wypowie zdanie zawierające poprawną formę. Warto wielokrotnie powtarzać proste, rutynowe zwroty: powitania, pożegnania, podziękowania. Stanowią one najlepszy pomost do mówienia dla dzieci nieśmiałych.
Inne ważne metody i zasady nauczania języka obcego:
Metoda mL@H (minority language at home). Dotyczy ona na przykład dzieci emigrantów, z którymi rodzice porozumiewają się w języku ojczystym, a które w przedszkolu uczą się języka miejscowego od tzw. native speakers. Jest to bardzo dobre rozwiązanie, jeśli rodzice z oczywistych względów nie mogą nauczyć dziecka miejscowego języka w prawidłowy sposób (wymowa, akcent). Podział na język używany w domu i w przedszkolu powoduje, że mózg nie traktuje ich obu jak jednego elementu, lecz jak dwa osobne i rozmieszcza je na większej przestrzeni mózgu – a więc zarazem aktywuje większą jego część. Zwykle zasób słów języka obcego u dzieci dwujęzycznych jest mniejszy niż u ich jednojęzycznych rówieśników, jednak dzieci te są bardziej twórcze, mają szersze horyzonty i rozwiniętą wyobraźnię. Jeżeli rodzice poprawnie wypowiadają się w języku rodzimym, ich dzieci również będą mówić czysto i poprawnie, niezależnie od tego, iloma innymi językami będą się posługiwać.
Uwzględnianie uzdolnień dziecka i wykorzystywanie ich do stymulowania nauki języka obcego. Metoda ta oparta jest na modelu inteligencji wielorakich opracowanym przez amerykańskiego neuropsychologa Howarda Gardnera. Wyróżnił on następujące rodzaje inteligencji: językową, logiczno-matematyczną, kinestetyczną, muzyczną, przestrzenną, interpersonalną, intrapersonalną, przyrodniczą. Prowokowanie jak największej liczby grupowych interakcji w języku obcym, np. witanie się, żegnanie, zadawanie pytań, proste zabawy. Dzieci w wieku przedszkolnym mają ogromną potrzebę kontaktów międzyludzkich. Nie ulega też wątpliwości, że wczesny kontakt z rówieśnikami posługującymi się innym językiem ułatwia ten proces. Jeśli to możliwe, trzeba dziecku stwarzać okazje do spotkań w rzeczywistych sytuacjach z ludźmi – tak rówieśnikami, jak i dorosłymi – posługującymi się danym językiem obcym.
Wykorzystywanie naturalnego talentu aktorskiego dzieci oraz ich braku zahamowań w mówieniu, niezależnie od gramatycznej poprawności ich wypowiedzi.
Wzbudzanie odpowiedniej motywacji przez atrakcyjność zabaw, akceptację i uznanie dla wysiłku dziecka – wyrażane częstymi pochwałami i nagrodami – oraz budowanie pozytywnych skojarzeń emocjonalnych związanych z językiem.
Nawiązanie współpracy z rodzicami. Podkreślanie, jak ważne jest codzienne słuchanie piosenek, opowiadań i bajek, oglądanie programów edukacyjnych dostosowanych do wieku dziecka, a także motywowanie go do nawiązywania kontaktów społecznych w innym języku, np. podczas wakacji czy odwiedzin obcojęzycznych znajomych.
Odpowiedni dobór materiałów dydaktycznych. Nauczanie języka powinno się opierać na konkretnych materiałach dydaktycznych, nie zaś jedynie na wyobraźni przedszkolaka. O pozytywnych stronach pomocy wizualnych pisze Jerzy Brzeziński: „Pomoce wizualne stosowane w nauczaniu dzieci muszą jednoznacznie ilustrować rzeczywistość pozajęzykową, […] muszą stwarzać możliwość kojarzenia odpowiedniej nazwy z wyraźnie ilustrowanym pojęciem”. Przykład może być sposobem wprowadzania nowego słownictwa. By zapamiętać nazwę konkretnego przedmiotu w języku obcym, dziecko powinno mieć go przed oczyma. Znacznie łatwiej jest mu wtedy zapamiętać podane słówka czy – w późniejszym czasie – proste zwroty. Pomocne mogą być również rekwizyty: maskotki, pacynki, zabawki, owoce, kolorowe kartki, zdjęcia członków rodziny czy ilustracje z określonymi elementami.
Metoda immersji, czyli zanurzenia w języku obcym w nauczaniu bilingwalnym małych dzieci. Jedną z najbardziej popularnych koncepcji aktywizacji języka obcego w okresie przedszkolnym jest metoda immersji (ang. immerse – „zanurzać się, nurkować”). Jest ona oparta na psychologicznych prawidłowościach rozwoju i uczenia się małego dziecka oraz zintegrowana ze współczesnymi założeniami pedagogicznymi. Od ponad 40 lat z powodzeniem stosuje się ją w Ameryce Północnej, Australii, Azji i w Europie. Badania naukowe jednoznacznie potwierdzają skuteczność edukacyjną immersji nie tylko w zakresie nauki drugiego języka, lecz także na polu znajomości języka ojczystego i w dziedzinie rozwoju poznawczego. Podczas stosowania tej metody zauważono brak długotrwałych deficytów w wiedzy ogólnej dzieci, mniejszy lęk przed wypowiadaniem się, gotowość do nawiązywania kontaktów, swobodę w mówieniu w języku obcym oraz do podejmowania ryzyka wypowiadania się bez zwracania uwagi na jej poprawność gramatyczną konsekwentnie używać tylko jednego języka, np. tylko ojczystego, nawet wtedy, gdy nauczyciel zwraca się do niego w języku obcym. Taka sytuacja nie powinna budzić niepokoju, jest bowiem naturalna. Nauczyciel powinien w dalszym ciągu konsekwentnie używać języka obcego, dzięki czemu dziecko w pierwszej fazie uczy się poprzez słuchanie, a po pewnym czasie zaczyna werbalnie używać języka. Immersja częściowa polega bardziej na rozwijaniu kompetencji komunikacyjnej, używaniu języka dla autentycznej potrzeby komunikacji, niż na przyswojeniu określonego słownictwa. Obserwacja zajęć z udziałem immersji wykazuje, że nie ma też potrzeby poprawiania błędnych wypowiedzi dzieci. Nadmierna kontrola i ciągłe poprawianie nie sprzyjają spontaniczności w działaniu, a wręcz przeszkadzają w przyswajaniu nowego języka. Aby imersja mogła być w pełni skuteczna, ważne jest, by stosować ją jak najwcześniej, intensywnie, różnorodnie i długofalowo